Waar zijn de dieren?

Copyright: Chris Simpsons Artist.

Altijd weer die mensen

Aan het einde van het jaar luister ik graag naar de Top2000 om een beetje van de klimaatellende te ontsnappen. Ik erken dat het sentimenteel is, maar ik vind het fijn om te horen dat Henk uit Hoofddorp zijn vrouw leerde kennen op Whole Lotta Rosie. Dat Toos uit Veghel uit haar plaat ging tijdens het optreden van Krezip op Pinkpop in 2007. Dat Aad uit Alphen aan de Rijn Sitting on the Dock of the Bay het beste nummer ooit vindt. Blijkbaar hoor ik toch bij een (pop)cultuur die mensen kan bewegen, ontroeren, zelfs zin kan geven! Tenminste, als we de getuigenissen van de luisteraars, altijd in superlatieven uitgedrukt, moeten geloven.

Dit jaar, echter, maakt de Lijst der Lijsten mij nogal mistroostig. Misschien ben ik aan het verbitteren, maar ik mis in de muziek, in de muziek de dieren, de planten, de beestjes. Alles gaat altijd alléén maar over mensen en wat zij voelen over andere mensen, alsof er daarbuiten niets over de wereld te melden is. Dit wordt schrijnend als we nadenken over hoe slecht wij moderne mensen weten om te gaan met de wereld buiten ons om. 2020 was één van de drie heetste gemeten jaren op aarde. Talloze diersoorten stierven uit, onder andere vijftien zoetwatervissoorten. Drie miljard dieren verbrandden levend tijdens bosbranden in Australië. Hoe kan het dat zulke gebeurtenissen ontbreken in onze muziek?

De niet-menselijke wereld heeft ons zo hard nodig. Maar in plaats van te beantwoorden aan deze hoogste nood, blijven wij liever hangen in eindeloos gedweep over ‘ziet-ie-mij-wel-staan’ en ‘waarom-ging-je-bij-mij-weg’. Wat voor wereld, in vredesnaam, bezingen we hier? Op welke planeet kan een soort het zich veroorloven om zo obsessief met zichzelf bezig te zijn? In ieder geval niet op aarde… Het is hoog tijd dat wij aan een cultuur werken die alle niet-menselijke dieren en organismes een centrale plaats geeft. Een cultuur die ons richting geeft in het vormgeven van een toekomst op een fragiele planeet.

Blinde vlek

Kan je een nummer noemen dat niet over mensen gaat? Een lied dat plaats maakt voor de dierenwereld? Of tenminste gaat over de relatie van de mens tot dier? Ikzelf kon niet gauw iets verzinnen. Ja, toch. How much is that doggie in the window? Het dier als menselijk eigendom. Dat gaat ons geen ecologische crisis door helpen. En Martin Garrix’ Animals dan? Wel, dat gaat vooral over de erg menselijke behoefte om te veel alcohol te drinken en mateloos te copuleren. Het zijn altijd weer die verdrietige mensen, boze mensen, onzekere mensen, en vooral verliefde mensen, verliefde mensen, verliefde mensen die de hoofdrol krijgen in onze popcultuur.

We hebben een grote blinde vlek. Van alle miljoenen organismes die op aarde leven, bezingen we alleen de mens. En dat terwijl we zó afhankelijk en intiem verbonden zijn met de niet-menselijke wereld. De zuurstof die we ademen was er nooit geweest zonder blauwalgen, planten, bomen. Het voedsel dat we eten had nooit kunnen groeien zonder micro-organismes, wormen, insecten. Er is een oneindig complex web, waarin wij niet meer dan een onderdeel zijn. Maar waar zijn de verhalen, de liedjes, de kunstwerken, de films die deze werkelijkheid belichten? Die ons helpen te begrijpen wat het is om te leven op aarde?

Onze situatie doet mij denken aan het kunstwerk Buddha Watching TV van Nam June Paik in het Stedelijk Museum. Boeddha kijkt naar een televisie, waarop hijzelf te zien is, die naar zichzelf kijkt, die naar zichzelf kijkt, die naar zichzelf kijkt, etcetera ad infinitum. Wij zijn een beetje zoals deze Buddha. Terwijl de wereld in de fik staat, blijven we luisteren naar mensen die over mensen praten, die over mensen praten, die over mensen praten, etcetera ad infinitum. En dat terwijl we nu juist een cultuur nodig hebben die ons helpt om rond te kijken en te zien dat wij nooit alleen waren op aarde.

Het kan anders…

Misschien kunnen we deze ecologische omwenteling niet baseren op de Top2000. Maar gelukkig zijn er tegenwoordig steeds meer artiesten die wel mens-dier of mens-plant relaties centraal stellen. En dat met een steeds lager geitenwollen sokken-gehalte!

Denk bijvoorbeeld aan de thriller van Olga Tokarczuk, Jaag je ploeg over de botten van de doden, die zowel een moordmysterie is als een hartenkreet voor de kwetsbare schoonheid van het Poolse wildleven. En denk ook aan de populaire documentaire My Octupus Teacher op NetFlix, waarin een filmmaker zijn burnout overwint door een vriendschap aan te gaan met een octopus die hij leert kennen tijdens het snorkelen.

Still uit My Octopus Teacher (2020)

En ook is er Richard Powers’ The Overstory, een prachtige roman waarin mensen hun kleine wereldjes verrijken door te leren over de oeroude bomen die in de Verenigde Staten groeien. Een boek waarin de bomen een hoofdrol krijgen, dat klinkt misschien niet al te toegankelijk. Maar The Overstory is gelukkig ook een spannend verhaal dat gaat over brandstichting, verraad en verlies.

We zien dus gelukkig hier en daar een omkering plaatsvinden, waarin er steeds meer ruimte voor verhalen over onze mede aardlingen komt.

Liederen na de mensen

Het is niet zo dat we moeten ophouden met verhalen vertellen over de mens. Maar de mens is méér dan het klompje liefdesverdriet en puberale onzekerheid dat we in de Top2000 vinden. Romans die niets zeggen over de relatie van de mens tot het niet-menselijke missen de belangrijkste dimensie aan ons bestaan. We beschrijven de mens namelijk juist beter als we begrijpen hoe ons bestaan afhangt en verwoven is met het lot van alles om ons heen: bacteriën, insecten, planten, vogels, bomen. Zoals de Roemeense dichter Paul Celan al schreef: ‘Er zijn nog liederen te zingen na de mensen.’

Stel je eens een wereld voor waarin Simon uit Overasselt bij de Top2000 inbelt om te beschrijven hoe dit en dit nummer hem in contact bracht met de duizenden bacteriën die in zijn darmen leven, waar hij eerst geen weet van had. Of dat Olga uit Eindhoven vertelt hoe dat en dat nummer voor haar de pijn uitdrukt van het verliezen van vijftien vissoorten in 2020. Of dat Dennis uit Scheveningen beschrijft hoe deze en deze track hem leerde dat we niet zonder de bossen kunnen. Voor zo’n situatie zou ikzelf pas superlatieven tekort komen.