Onmenselijke Schalen

Pale Blue Dot (1990), foto van de aarde vanaf 6 miljard kilometer

Het grote en het kleine

In het inmiddels klassieke filmpje ‘Powers of Ten’ (1977) zie je, vanaf boven gefilmd, een gezellige picknick in Chicago. Een man en een vrouw liggen in een park op de grond te slapen, terwijl jij als een soort onzichtbare vlieg deze zomerse dag hangt te observeren. Kort daarna stijg je op, waarbij iedere tien seconden de afstand met een factor tien toeneemt. De mensen worden stipjes. De aarde wordt een stipje. De melkweg wordt een stipje. In een duizelingwekkende tocht door het universum wordt de nietigheid van het gezellige tafereel inzichtelijk gemaakt. In een paar seconden zijn we in een compleet onbekende, onmenselijke wereld terecht gekomen. Boodschap: de mens is niets tegenover de koude kosmos.

Still uit Powers of Ten (1977)

Na een paar minuten keren we terug naar het picknickende stel. Plotseling lijken ze wat naïef. Hoe kan je zo lekker liggen te tukken in het zonnetje, als je weet dat wij ergens op een rots wonen die zweeft in een verder koud en onverschillig heelal? Lekker picknicken aan het picknicken in een betekenisloos universum? De camera zwiept nu niet weer terug naar boven, maar zakt in de hand van de man die ligt te slapen op het picknick kleed. We zoomen in en in, opnieuw met een een factor tien per tien seconden. Even nog herkennen we wat we zien. De huid, de bloedcellen, het DNA. Maar al gauw blijkt het (sub)atomair niveau bevolkt met vreemde sferen en objecten die niets meer delen met de wereld die we kunnen zien. Het lichaam is een universum dat even onbegrijpelijk is als de cosmos die we zojuist vanaf grote afstand zagen.

Kop in het zand

In het Antropoceen navigeren wij als mensen door ruimtes en tijden die de onze niet zijn. We leren, bijvoorbeeld, dat de mens sporen achterlaat in de geologie van de aarde. Rotsen van plastic. Sporen van nucleair afval. Veranderende sedimentatiepatronen door stuwdammen. Zoals David Farrier heeft laten zien in zijn boek Footprints zijn dit allemaal zaken die miljoenen jaren na ons nog zichtbaar kunnen zijn. Maar hoe ga je met zoiets om?

‘Plastiglomerate’: een nieuw soort rots, gevonden op Hawaii. Copyright Dezeen.

Eén strategie is om geologie gewoon volledig te negeren. Dat doen we eigenlijk allemaal. Zelfs klimaatactivisten focussen zich vaak op 2100 en de gevolgen van ons handelen voor die tijd en niet op de verre toekomst van duizenden of miljoenen jaren. Maar het klimaat gaat door na 2100, zal doorgaan, doordat de aarde onderworpen blijft aan langzame veranderingen. Sommige processen die invloed hebben op het klimaat, zoals de Milankovich cycli, duren honderdduizenden jaren. Zulke tijdseenheden liggen in het verlengde van de klimaatwetenschap waarmee we proberen onze nabije toekomst te voorspellen en leefbaar te houden. Maar echt omarmen kunnen we ze niet.

Verhalen

Een andere strategie is om nieuwe verhalen te vertellen, die ons kunnen helpen om te leven ‘als of’ we deze tijd begrijpen. Mensen vertelden elkaar vroeger mythes om een oeroud verleden terug te brengen naar het heden. Er werden epische verhalen geschreven over de lotgevallen van helden en voorouders. En in religie werd geprobeerd om via verhalen zelfs het Goddelijke toegankelijk of begrijpelijk te maken. Volgens mij is het daarom niet zo’n gek idee dat we niet alleen de wetenschappers, maar ook de schrijvers en dichters nodig hebben om de onmenselijke tijd wat dichterbij ons te brengen.

Die tweede strategie gaat natuurlijk niet magisch al onze problemen oplossen. Maar het kan wel een manier zijn om betekenis te vinden, of te maken, in een heden dat ingeklemd zit tussen schalen die ons dreigen te vermorzelen.

De Amerikaanse dichter Wallace Stevens beschreef dit op een heel mooie manier in een gedicht (Notes Toward a Supreme Fiction):

“From this the poem springs: that we live in a place

That is not our own and, much more, not ourselves

And hard it is in spite of blazoned days.”

Tegenover het stille heelal zetten we het geluid van onze stemmen, waarmee we verhalen vertellen die het leven dragelijk maken.