Film en het Antropoceen I: Mother! (2017)

Still uit Mother! (2017), copyright Flickr

Komende vier maanden bespreek ik films die te maken hebben met het Antropoceen of onze relatie tot de aarde. Welke ideeën vinden we terug in de beeldtaal van de bioscoop? Hoe begrijpen we onze verhouding tot de planeet waar de mensensoort ontstond?

Moeder Aarde

Hoe de mens de aarde verbeeldt, toont hoe hij zijn relatie tot haar begrijpt. Tegenwoordig is het beeld populair van een passieve, gebroken aarde om te benadrukken hoe de mens zijn machtige invloed op het aardsysteem misbruikt. Red de planeet! De aarde is een slachtoffer van haar eigen nageslacht geworden. Hoewel dit beeld kritisch bedoeld is, kan de wijze waarop kritiek gegeven wordt ook schadelijk zijn. We zien de aarde nu als zwak en fragiel. Maar klopt dit beeld wel? En miskennen we niet de kracht van de aarde als we in deze termen blijven denken?

In de indrukwekkende film Mother! (2017) van Darren Aronofsky wordt de metafoor van de kwetsbare aarde uitvergroot. Moeder Aarde, gespeeld door Jennifer Lawrence, wordt door een megalomane God en de mensheid misbruikt, genegeerd en mishandeld. In scènes die steeds meer op nachtmerries lijken wordt getoond hoe de aardbewoners haar met voeten treden. Mother! probeert hiermee de onderdrukking van zowel vrouwen als de aarde aan te vechten. Wat de film niet doet, is betwijfelen of de planeet en vrouwen überhaupt wel als zo passief gezien kunnen worden. Die arme aarde! Die arme vrouwen! Maar is het voor een echte emancipatie van de aarde niet nodig om te laten zien dat zij meer is dan een vrouw die enkel kan wachten op wat de mannen met haar zullen doen? Zou het voor vrouwen niet ook nodig zijn zichzelf van dit beeld van de vrouw te bevrijden?

De aarde is een vrouw

In de verhalen die wij elkaar vertellen over de mens, in onze religies en geschiedenis, speelt de aarde nauwelijks een rol. De Bijbel vertelt bijvoorbeeld over de relaties van mensen tot elkaar en over hun relatie tot God. De aarde krijgt een rol in de achtergrond, of wordt misschien gezien als het podium waarop het ware verhaal gespeeld wordt. Mother! laat vanuit het perspectief van de aarde zien hoe zij telkens voor lief genomen is in deze verhalen. Als we de Bijbelse geschiedenis bekijken vanuit haar ogen, dan ontvouwt zich een narratief van onderdrukking door een egoïstische mensheid.

In de film volgen we een ijdele schrijver (Javier Bardem) die een huis betrekt met zijn verlegen vrouw (Jennifer Lawrence). Terwijl hij met zijn meesterwerk probeert worstelt, probeert zij wat van hun huis te maken. Al gauw wordt duidelijk dat de schrijver weinig oog heeft voor de behoeftes (of de grenzen) van zijn vrouw. Haar aarzeling over het binnenlaten van een ongenode gast wijst hij af. Zeker als deze man, die plots op hun drempel staat, een fan blijkt te zijn van zijn werk. Het zal het begin blijken van een hoop ellende.

H. Pisan, Caïn doodt Abel (1866).

De schrijver staat symbool voor God, de vrouw voor Moeder Aarde. Scène na scène volgen taferelen uit de Bijbel die we nu zien vanuit het perspectief van de Aarde. De man die plots het huis binnenkomt blijkt een referentie naar Adam te zijn. Eva volgt snel na hem, evenals hun kinderen Caïn en Abel. God vindt het allemaal fantastisch: de mensen blijken grote bewonderaars van zijn werk. Moeder Aarde voelt zich echter vooral bedreigd door alles wat er gebeurt, maar vindt geen steun bij haar egomane partner. Eva lacht schamper om haar mislukkende huwelijk; Caïn vermoordt Abel en zij moet het bloed van de vloer afschrobben; mensenmassa’s trekken plunderend haar huis binnen na de begrafenis van Abel. Tegen de zin van de Aarde in, wordt telkens opnieuw een losgeslagen publiek uitgenodigd door God om haar huis te betreden. En telkens lukt het de Aarde maar niet om te protesteren, om voor zichzelf op te komen.

De Aarde put zichzelf uit voor God. In ruil voor haar loyaliteit worden nieuwe hordes mensen op haar losgelaten. Zelfs haar enige kind wordt haar afgenomen en aan de gewelddadige massa gegeven. Vluchten kan niet, de woedende meute’s in het huis leiden tot een claustrofobische angstdroom. Uiteindelijk breekt de Aarde onder dit geweld. Alles gaat op in vlammen als zij haar huis in de fik zet. Woest kijkt ze God aan, terwijl het vuur haar opslokt. Natuurlijk overleeft de schepper de ondergang van zijn schepping. Het tere, verbrande lichaam van de Aarde, echter, wordt in zijn armen genomen. Zachtjes vraagt ze hem wat ze had moeten geven, opdat het genoeg zou zijn geweest. De schepper is eerlijk. ‘Nothing is ever enough.’ De mens en zijn God willen altijd meer dan de Aarde kan geven…

De aarde is geen vrouw

Enerzijds maakt de film met deze metafoor het valide punt dat de Christelijke traditie weinig oog heeft gehad voor het belang van de aarde en de zeggenschap van vrouwen. Nemen we de Bijbel als oriëntatiepunt, dan verschijnt de aarde telkens als iets dat bestaat om gebruikt te worden door de mensen. In de film is dit verbeeld door het totale onbegrip van de mensheid dat de aarde er niet enkel voor hen is. In het Bijbelboek Genesis wordt al gesteld dat: “dat [de mensen] heerschappij hebben over de vissen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over het vee, en over de gehele aarde, en over al het kruipend gedierte, dat op de aarde kruipt.” God is volgens de film Mother! zo gefixeerd op het lot van de mensheid, dat het lot van de planeet en het andere leven geen werkelijke rol speelt voor hem. Dat lijkt bevestigd te worden, als we bijvoorbeeld denken aan het verdrinken van de dieren tijdens de zondvloed. Behalve die paar dieren die door Noach werden opgevangen in zijn Ark zijn ze allemaal verzopen dankzij de zonden van de mens. “The other animals drowned, in blasphemous towns.” Mother! laat genadeloos zien dat de aarde voor deze traditie er altijd geweest is als iets om simpelweg te gebruiken.

Toch is anderzijds de manier waarop dit punt gemaakt wordt erg problematisch. Mother! maakt de dubbele fout om eerst de aarde te verbeelden als een fragiel wezen én dan deze kwetsbaarheid te koppelen aan het beeld van een vrouw. De metafoor aarde-vrouw opereert volgens het idee dat zij vergeleken kunnen worden, omdat ze beide zwak en kwetsbaar zijn. Het is niet mijn punt dat er geen misbruik van vrouwen is of geweest is, ook niet dat onze relatie ten opzichte van de aarde sterk gericht is geweest op wat wij van haar kunnen nemen. Mijn punt is dat de aarde, in tegenstelling tot de beeldtaal van Mother!, helemaal niet kwetsbaar, of ‘zielig’ is, maar een enorm krachtige entiteit die de mensheid op ieder moment kan wegvagen. Door haar als zwak af te beelden, doen we geen recht aan de nieuwe rol die zij zal spelen in onze levens.

De bosbranden in 2017 in California waren zichtbaar vanuit de ruimte, copyright NASA.

Bestuderen wij de Earth System sciences, de wetenschappen die ons nu vertellen hoe de aarde werkt, dan ontdekken wij dat de aarde juist ontzettend actief kan zijn. Meer dan 99% van alle soorten die ooit geleefd hebben zijn uitgestorven, lang voordat de mens überhaupt op het wereldtoneel verscheen. De aarde kan van kokend heet naar ijskoud gaan, door relatief kleine verstoringen. De mens maakt nu dus geen misbruik van een teer wezentje, maar is bezig een slapende reus wakker te maken. En langzaam zien we de gevolgen van de risico’s die wij als mensen genomen hebben. Journalist Wallice-Wells vertelt ons hoe sinds 1980, gevaarlijke hittegolven al in vijftigvoud zijn toegenomen. Elke tien jaar verplaatst het gebied dat geschikt is om granen te verbouwen 160 mijl noordwaarts, door de opwarming van de aarde. Door uitputting van de bodem bevatten onze planten al tot dertig procent minder nutriënten dan in de jaren vijftig. De aarde is in beweging en laat zich niet zomaar gebruiken. Om met Clive Hamilton te spreken: “Now, when Mother Earth opens her arms it is not to embrace but to crush us. Our goal can no longer be to ‘save nature’ but to save ourselves, from ourselves and from nature.”

Nieuwe metaforen

We moeten de aarde dus emanciperen van dit beeld van de vrouw. Deze opgave ligt niet voor ons omdat we de onderdrukking van een kwetsbare Moeder Aarde moeten stopzetten. Deze opgave ligt voor ons, juist omdat Moeder Aarde een kracht van proportie is, en op de kleinste verstoringen wild kan reageren. De aarde zal wel blijven bestaan, evenals het leven op aarde. Eenzelfde zekerheid hebben wij niet voor onze menselijke levensvorm.

Hoe beelden we deze verstoorde relatie op een juiste manier af? Welke verhalen kunnen we vertellen om de onzekere toekomst dragelijk te maken? Mother! bekritseert, terecht, de judeo-christelijke traditie, waarin God de Vader kan opereren in complete vergetelheid van Moeder Aarde. Het probleem is dat de aarde geen tam wezen is dat met grote ogen naar alles kijkt wat wij doen. De aarde laat zich niet zo gemakkelijk vergeten en we zullen meer en meer van haar woeste gebrul horen…

(Bewerkt op 20-11-2019)