Grens en Recht in het Antropoceen

The Bulletin, Sea Level Rise, Copyright. Zwart/wit gemaakt.

Recht en het Antropoceen

Wat blijft er van internationale vredesafspraken over als de landkaart waarop deze gebaseerd zijn plots zou veranderen?

Hoe definieer je landsgrenzen als een stijgende zeespiegel zomaar een stuk van een land kan weg happen? Hoe ga je om met onvoorziene bedreigingen en kansen, zoals wanneer nieuwe zeeroutes ontstaan in arctische gebieden door het smelten van zeeijs? Het Internationaal Recht is nog onvoldoende voorbereid op de gevolgen van klimaatverandering, doordat hier telkens wordt aangenomen dat de aarde stabiel zal blijven. In het boek The Anthropocene As A Geological Time Unit (2019) staat een pleidooi van de jurist Vidas, die stelt dat deze aanname onjuist is, waardoor de stabiliteit van de komende rechtsorde zelf op het spel staat. Als wij nadenken over de internationale rechtvaardigheid van de toekomst, dan moeten we die plaatsen op een turbulente aarde. Welke uitdagingen wachten het Internationaal Recht volgens Vidas?

Instabiliteit van Kustlijnen

Het Antropoceen is de naam van een nieuw geologisch tijdperk, waarin de mens van bepalende invloed is op het aardsysteem. Als het Antropoceen officieel geaccepteerd zal worden door de Internationale Commissie voor Stratigrafie, dan wordt hiermee erkend dat de aarde naar een totaal andere toestand aan het bewegen is. Alle onderdelen van het aardsysteem (de biosfeer, de oceanen, de atmosfeer, het ijs) worden voorspeld in hun functioneren te veranderen. Het Antropoceen is daarom dus een tijd van grote dynamiek en transitie.

Het Internationeel Recht werkt echter nog binnen een kader dat geëvolueerd is in de periode na de vorige ijstijd. De aarde verkeerde afgelopen tienduizend jaar in een relatief stabiel klimaat, een patroon dat door het Antropoceen verbroken lijkt. Doordat er geen rekening is gehouden met de mogelijkheid van plotselinge veranderingen in het functioneren van de aarde, berusten veel internationale verdragen op inmiddels valse aannames. Een voorbeeld dat Vidas ⁠[1, p. 38] geeft zijn de onderhandelingen van de United Nations Convention on the Law of the Sea (1973-1982). Hier werd de zee ingedeeld in maritieme gebieden, welke allemaal gedefinieerd zijn op basis van hoe de kustlijnen toen lagen. Het idee dat zeespiegelstijging de hele kaart zou kunnen veranderen waarop deze afspraken berusten, speelde toen nog geen rol. Om toekomstig conflict te voorkomen, is een grondig begrip nodig van op welke manier de aarde zal gaan veranderen.

Instabiliteit van Verdragen

Dit wijst op een achterliggend, groter probleem: de geldigheid van internationale verdragen zou onder druk kunnen komen te staan door het Antropoceen. In de Vienna Convention on the Law of Treaties, in 1969, werd afgesproken dat alle verdragen bindend zijn voor de ondertekenende partijen en dat zij deze moeten uitvoeren in goed vertrouwen – een regel die pacta sunt servanda heet. Maar als er onvoorziene, grote veranderingen plaats vinden, die op het moment van tekenen nog niet te voorzien zijn, dan kunnen er situaties ontstaan waarin de verdragen ontbonden worden – clausula rebus sic stantibus [1, p. 38]⁠. Kortom, als de situatie op aarde te snel verandert, dan kan het zo zijn dat landen zich niet hoeven te houden aan afspraken die zij eerder maakten.

Aangezien het Antropoceen hele kustlijnen zal verplaatsen, de stroom van rivieren kan modificeren en bovendien het klimaat zal opwarmen, kan het Antropoceen een gebeurtenis zijn die een ontbinding van vorige verdragen rechtvaardigt. Vidas pleit daarom voor een snelle acceptatie van het Antropoceen als een geologische epoche, zodat de veranderingen in ieder geval niet ‘onvoorzien’ genoemd kunnen worden. Hoewel dit voorkomt dat landen zich uit vervelende afspraken kunnen wurmen, zal het Antropoceen hoe dan ook spanning zetten op veel verdragen die nu de relaties tussen supermachten regelen. Hiermee wordt duidelijk dat ecologie ook altijd politiek is.

Ontwikkelingen

Vanuit recht werken er mensen aan de vraag hoe de rechtspraak verder moet in de toekomst. De International Law Association heeft een werkgroep opgericht die zich bezighoudt met vragen over zeespiegelstijging en recht. Het is belangrijk dat deze ideeën een weg vinden naar een breder publiek, omdat onze rechtspraak niet veilig ingeblikt zit, maar telkens in verbinding staat met wat er op aarde gebeurt. De vraag is hoe politiek moet reageren op deze uitdagingen. Als de relatie van mensen tot de aarde verandert, dan veranderen ook de relaties tussen staten en landen. Het Antropoceen zal nieuwe grenzen trekken, mogelijkheden vernietigen en creëren – de landkaart is dynamisch geworden. Het recht zal op enige manier moeten zien mee te bewegen, alleen al omdat de definitie van rechtvaardigheid zal veranderen.

[1] J. Zalasiewicz, C. N. Waters, M. Williams, and C. Summerhayes, The Anthropocene as a Geological Time Unit: A Guide to the Scientific Evidence and Current Debate. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.