Film en het Antropoceen II: Cold Fish (2010)

“Onze blauwe planeet, de aarde, werd 4.6 miljard jaar geleden geboren. En over 4.6 miljard jaar zal de aarde zijn leven beëindigen.”

Syamoto (Mitsuru Fukikoshi) is een loser . Zijn kleine zaakje in tropische vissen loopt slecht, zijn dochter haat hem en zijn vrouw hangt verveeld rond. Syamoto is een boegbeeld van saaiheid, maar alles verandert als hij in contact komt met de zakenman Yukio Murata (Denden). De film Cold Fish (冷たい熱帯魚) van de Japanse regisseur Sion Sono laat zien tot welke gruwelijkheden een man als Syamoto in staat is, als hij zich leert over te geven aan zijn onderdrukte impulsen.

Syamoto in zijn winkel

Op belangrijke momenten in de film zoekt Syamoto het lokale planetarium op, waar hij staart naar de blauwe aarde in het zwarte heelal. Een kalme stem vertelt hem: “… over 4.6 miljard jaar zal de aarde zijn leven beëndigen.” De zwijgende aarde zelf verschijnt als een ijkpunt tegenover de turbulente afdaling in de hel die de eenvoudige winkelier in zich draagt.

Welke relatie tot de aarde spreekt uit deze meditatie op haar eindigheid? Is er troost in het idee dat alles ooit ophoudt? Cold Fish nodigt uit tot een reflectie over de eindigheid van de mens in het licht van de eindigheid van onze planeet. Ik zal eerst het plot van de film bespreken, dan het thema van menselijke eindigheid - om af te sluiten met de rol van de eindigheid van de aarde in deze film.

Van winkelier tot moordenaar

Wanneer de dochter van Syamoto uit een warenhuis steelt, gaan hij en zijn vrouw Taeko (Hikari Kajiwara) vernederd naar de zaak om zich te verontschuldigen. De manager van de winkel, Yukio Murata, lacht alles weg wanneer hij hoort dat Syamoto ook een tropische vissenzaak heeft, net als hijzelf. The Amazon Gold Tropical Fish Store. Voortvarend stelt Murata voor om de dochter van Syamoto op te nemen in zijn personeelsbestand - ze mag zelfs komen wonen in de zaak. Pijnlijk genoeg is zij dolblij van haar vader weg te kunnen.

Murata is de tegenpool van de bescheiden Syamoto. Grofgebekt, doortastend, luidruchtig met een prachtige vrouw aan zijn zijde. Hij wordt geadoreerd door Syamoto’s dochter. Syamoto raakt in de ban van Murata. En dan blijkt dat hij een seriemoordenaar is, die zonder duidelijke redenen zijn zakenpartners koud maakt.

Syamoto raakt tot zijn eigen afschuw betrokken bij de moorden, omdat hij niet voor zichzelf durft op te komen tegen Murata. Spoedig staat hij lichamelijk overschot van Murata’s slachtoffers te verbranden in de bossen. Onderwijl spookt het beeld van de aarde rond door zijn hoofd. De aarde ontstond 4.6 miljard jaar geleden en zal over 4.6 miljard jaar vergaan… Het vergezicht lijkt nodig om Syamoto bij zijn zinnen te houden.

Op het einde van de film draaien de rollen om. Murata moedigt de zwakke Syamoto uit om zich over te geven aan zijn geheime verlangens. De kijker hoopt de hele film lang dat Syamoto een grens stelt, maar wanneer de timide winkelier zich laat gaan dan wordt hij nóg verschrikkelijker dan Murata zelf. Hij moordt, verkracht, vernedert. Is dit zijn ware aard? De film eindigt ambigu. De gewenste bevrijding van Syamoto is een val in het kwaad dat hij in zich draagt. Cold Fish sluit af met het beeld van de aarde, tollend in de lege, lege ruimte.

Dood

Eindigheid is een belangrijk thema van de film. De dood wordt expliciet en onceremonieel afgebeeld. De kijker wordt hierdoor geconfronteerd met de banaliteit van het sterven. Waarvan de mens ook droomt, uiteindelijk eindigt zijn bestaan in het uiteenvallen van zijn lichaam. Onder onze verwachtingen van het leven, gaat een lichaam zonder betekenis schuil. In de organen, uitgesmeerd over de tegels van Murata’s moordkeet, is niets meer van menselijke waardigheid te herkennen.

In Cold Fish is het sterven betekenisloos, maar ook het leven beeldt het grauw af. De levende mens, op weg van zijn geboorte naar zijn dood, moet zien te blijven geloven in verhalen, waarvan hij weet dat ze uiteindelijk geen eeuwigheidswaarde hebben. Als de botten van slachtoffers in plastic zakken in een rivier gegooid worden, grapt Murata dat dit voer is voor de vissen. De mens, afstammend van deze zeewezens in een evolutionair verleden, eindigt opnieuw in hun midden. Al onze ‘vooruitgang’, heeft het ons boven het banale gegeven van leven en dood kunnen verheffen? Het is moeilijk om in de vissen met hun lege blikken niet een parallel te zien met de mens, die in zijn eigen aquaria ronddobbert, wachtend op het einde.

De aarde

Op een vreemde manier deelt de aarde in onze menselijke eindigheid. Syamoto is gefascineerd met het beeld dat hij in het planetarium zag. “Onze blauwe planeet, de aarde, werd 4.6 miljard jaar geleden geboren… en zal over 4.6 miljard jaar zijn leven beëindigen.”

De eindigheid van de aarde vormt een lek in het verhaal dat de mens over zichzelf vertelt. Al het menselijke handelen is uit op iets. We willen dingen bereiken, we willen iemand zijn. Het beeld van de planeet in de koude, lege ruimte laat zien dat al dit streven uiteindelijk niets vermag. Hoe succesvol we ook kunnen worden, de menselijke geschiedenis stopt met die van de aarde. En dan blijft er niets meer van over.

In tegenstelling tot de film Mother! laat Cold Fish de aarde zien, zoals zij is, onafhankelijk van de mens. Ook zonder onze invloed op klimaatverandering kent de aarde een eigen einde. Er is hier niets dat de mens kan doen. Dat is een gegeven dat moeilijk te accepteren is in een tijd waarin wij de Goden hebben afgezworen en nog steeds in een roes zijn van de machten van de technologie. Ons beklagen over onze almacht is makkelijker dan in het reine te komen met een einde dat onvermijdelijk is.

Zelfs als wij naar Mars vluchten, of God weet naar welke sterrenstelsels, zal de mens in de natuur geen nieuwe oneindigheid vinden. Het beeld laat de hopeloosheid van de menselijke conditie zien, die altijd op weg is naar iets, maar wat het uiteindelijk niet kan vasthouden. De oneindigheid is niet mogelijk in een veranderlijk universum.

Troost

En toch is het beeld van de vergankelijke aarde niet enkel negatief. Syamoto vindt een soort rust, misschien zelfs troost in de confrontatie met de planeet. Troost laat het leed bestaan, maar geeft dit zijn plaats in een groter geheel. De eindige aarde kan zulke troost nog bieden.

Syamoto heeft zelf geen verhaal meer over waarin hij kan geloven. Toen hij zichzelf leerde kennen, ontdekte hij een monster. Zijn geliefden vervreemdden van hem. Kan het dan niet opluchten te weten dat al onze menselijke verhalen ingebed zijn in een aarde die het allemaal niets kan schelen? Het menselijke leed blijft bestaan, maar er is een nieuw perspectief mogelijk op dit leed. Een perspectief vanuit ‘de aarde zelf’, die zijn haar weg gaat. Haar eindigheid biedt een mogelijkheid om te ontsnappen van de menselijke conditie, precies omdat ze onze narratieven tussen haakjes kan zetten.

Misschien kunnen wij als mensen namelijk ook leren om onze eigen doelen los te laten en het eenvoudige voortbestaan te omarmen. Wij zijn, net als de aarde zelf, fenomenen van het universum, die even oplichten en dan uitdoven. Geconfronteerd met de vissen in zijn winkel, zou Syamoto dan verzoening moeten vinden met het gegeven dat wij niet werkelijk verder zijn gekomen dan zij. Het enige verschil is dat wij zijn gaan geloven dat het allemaal wat voorstelt. De confrontatie met de dood zet daarbij zijn vraagtekens.

In al zijn banaliteit laat de film zien dat de mens een wezen is dat zonder al te veel moeite aan stukken gehakt kan worden. De beelden van ingewanden, bloed en geweld laten in alle expliciteit de eindigheid van de mens zien. Het beeld van de aarde in het heelal toont dezelfde hopeloosheid vanuit het perspectief van de eindige planeet. Tussen deze eindigheden leeft de mens, van niets op weg naar niets. Cold Fish kan ons gedesillusioneerd achterlaten. Toch moeten we in deze spiegel kijken om te achterhalen waartoe wij als mensen in staat zijn en in welk verhaal we nog kunnen geloven.

Film en Leven

Cold Fish is een bijzonder geslaagde verkenning van de diepte en wijdte van het menselijke bestaan. Films als deze weten te tonen dat de ruis van het heelal te ontwaren is in de verhalen van onze levens. De aarde verschijnt hier niet als een object, dat al beheerst is, ook niet als een kwetsbaar systeem dat enkel als plotmechanisme gebruikt wordt om de zelfzucht van de mens te beschuldigen. Het beeld is grimmiger en zit ons dichter op de huid. Wij zijn aardlingen, stervelingen, die niet meer geloven in een hemel en niet meer kunnen hopen dat er op aarde een eindeloze verlossing mogelijk is. De film stelt ons simpelweg de vraag: wat moeten we nu?